Bij het vallen van de avond en in de nacht komen bij filosofe Tinneke Beeckman de diepste inzichten bovendrijven. Die voelen voor haar als een ander soort ideeën dan die van overdag. Zintuigen staan bij de avondschemering op scherp, weet ze. Voelen en luisteren staan dan centraal; een ideaal moment om je onder te dompelen in muziek, aldus de filosofe. Muziek, en musici in het bijzonder, vertellen namelijk een verhaal, ze brengen een andere benadering van de werkelijkheid en er zijn momenten dat die dieper tot de mens doordringt. Beeckman, bekend als schrijfster van onder andere Door Spinoza’s lens (2012), Macht en onmacht (2015), Machiavelli’s lef (2020) en Ken jezelf (2023), en als columniste bij De Standaard, deelt haar visie op licht en duisternis en haar pleidooi om te luisteren, in het bijzonder wanneer de avond valt.
De waarheid kan je zien; je krijgt in-zicht. Vele filosofen gebruiken metaforen die verwijzen naar licht en ontwaken. De nacht, daarentegen, lijkt een moment van duisternis. Demonen krijgen vrij spel, redelijkheid verdwijnt, verlangens spelen op. Maar ik denk dat de nacht juist iets bijzonders te bieden heeft. Je ziet dan wel minder, maar je voelt en je hoort des te meer. Met die zintuigen betreed je een andere wereld.
Hoe innig de band tussen waarheid en licht is, blijkt uit de vele werkwoorden die dagelijks worden gebruikt: waarnemen, inzien, doorzien, belichten, toelichten, verhelderen, beschouwen, aanschouwen (of aanschouwelijk maken), spotten, verschijnen of ergens een licht op doen schijnen. In de filosofische traditie duikt dit verband even goed op. Plato vereenzelvigt de waarheid kennen met het verlaten van een duistere grot: de verdwaasde mens zit vastgeketend in een grot, tuurt naar de muur, terwijl er achter hem een groot vuur brandt. Andere mensen dragen voor dat vuur voorwerpen heen en weer. De gevangene ziet slechts schaduwen op de muur, hij kan de ware, echte dingen niet waarnemen. Daartoe moet hij uit de grot stappen en in het heldere zonlicht gaan staan. Dan aanschouwt hij de eeuwige en onveranderlijke ideeën, waarvan de dagelijkse wereld slechts een afspiegeling is (zoals de schaduwen op de muur van de grot). Eeuwen later, aan het begin van de moderniteit streeft René Descartes (1596-1650) naar waarheid door ideeën te zoeken die ‘claires et distinctes’ zijn: helder en onderscheiden. In de 18de eeuw begint de periode van de Verlichting: dankzij wetenschappen kunnen mensen redelijke kennis verwerven. En een recenter voorbeeld is de term ‘woke’. De politieke betekenis van die term doet hier niet ter zake. Wel het feit dat wie ‘woke’ is, meent uit een sluimer te zijn ontwaakt. Dat is nodig om machtsverhoudingen te herkennen.
Dat je de waarheid vooral ziét, staat niet in elke traditie centraal. Vanuit het joodse denken stelt Hannah Arendt (1906-1975) een andere benadering voor: wat waar is, leer je uit een gesprek. In de Thora spreekt God tot de mens. De teksten bevatten geen waarheid over God, maar Gods woorden zelf. Mensen moeten die opnieuw interpreteren. De discussies daarover kunnen nooit helemaal worden beslecht. Luisteren primeert op kijken. Luisteren doe je ook naar verhalen; Arendt meent dat verhalen betekenis geven aan ervaringen. Zo onthullen verhalen wat niet op een andere manier kan worden begrepen. Dat je waarheid ook kan horen, komt terug in werkwoorden zoals vernemen of verstaan. Die woorden impliceren dat de ander aanwezig is. Je kijkt niet alleen, maar je luistert naar wat de ander aanbrengt. Daarbij kan de nachtelijke duisternis helpen. Je voelt je minder bekeken en je bent vrijer om zelf je gedachten te ordenen. In het donker heeft niets een vaste plaats; het onbesliste krijgt ruimte. De nacht is daarom het moment van reflectie; je denkt na over wat voorbij is. Minerva slaat haar vleugels uit bij de schemering, schrijft Hegel. Minerva, of Athena, is de godin van de wijsheid en de uil is haar symbool. ’s Nachts valt het geluid van de wereld stil. Een stem klinkt luider – ook de innerlijke stem. Zo hoor je het gesprek beter dat je met jezelf voert. De afwisseling van dag en nacht is daarom zo belangrijk. Helaas dreigt de dag, met haar verlangen naar transparantie en visie, de nacht over te nemen. De techniek, zoals kunstmatig licht (ook van de schermen die beelden blijven produceren) maakt het overal licht. Alsof je ’s nachts hetzelfde moet doen als overdag. Zo mis je het moment waarop je je kan herbronnen, door aandachtig te voelen, te luisteren, aan te raken. Laat dat niet gebeuren. Omarm de nacht en luister.
Beleef avondlijke verhalen tijdens Laus Polyphoniae, VOX\VOCES
Lang voor straatlantaarns en neonreclames de sterrenhemel verjoegen, was de nacht voor menig dichter een tijd van inspiratie en verzoening. Astronomen wachtten het donker af om sterren en planeten te observeren. Mystici speurden naar tekenen van een goddelijke aanwezigheid. Voor anderen was het duister het ultieme medicijn – “de nacht brengt raad”, zegt een oude volkswijsheid. Met bariton Romain Bockler en luitist Bor Zuljan van Dulces Exuviae gaat het op 29 augustus van schemering naar dageraad met de renaissance-nocturne Toutes les nuits. Bovendien biedt AMUZ u de kans om tijdens Laus Polyphoniae nog meer te genieten van de avond! Wat dacht u van een totaalervaring van vijf of zelfs acht nocturnes op rij als avondlijke meditatie? De abonnementen ‘Laus Polyphoniae by night’ en ‘Laus Polyphoniae by night XL‘ werden zorgvuldig voor u samengesteld om u de kans te geven dit wonderlijke moment van de dag volop te beleven. Sla ook uw vleugels uit bij de schemering en geniet samen met ons van de bijzondere verhalen die de oude muziek doorgeeft.