Vele wegen leiden naar Rome, Jeruzalem of Santiago de Compostela. Het onderweg zijn in stilte, gebed, dialoog of met muziek zorgt bij pelgrims wereldwijd voor een bezinning die soms amper in woorden uit te drukken is. Het verruimt de geest, prikkelt de zintuigen én het werkt louterend voor zowel lichaam als ziel. Hoe muziek inspeelt op deze pelgrimservaringen laat PER-SONAT u ondervinden op zondag 25 augustus tijdens Laus Polyphoniae. U bent getuige van een van de orgelpunten van zo’n reis: een aankomst met hemelse gezangen. De gezangen voor Sint-Jakob die al eeuwenlang weerklinken in de kathedraal van Santiago de Compostela, voeren u mee op de tocht die honderdduizenden pelgrims jaarlijks ondernemen naar Santiago of de klif Finisterre, ‘het einde van de wereld’, 90 kilometer ten westen van Santiago. Zo ook Veerle De Laet en Gert Van Den Bergh, vrijwilligers in AMUZ en overtuigde pelgrims. Zij waren eerder in Santiago de Compostela en bewandelen nu vooral de weg naar Rome.
Dat Veerle en Gert graag op pad zijn, is geen nieuw gegeven. Gert doorkruiste eerder als duiker de wereld en doorzwom zo letterlijk en figuurlijk al veel watertjes. Veerle was dan weer van kinds af aan met de rugzak op wandeltocht. Natuur is samen met muziek de rode draad in haar leven; het zijn de inspiratiebronnen op haar pad naar persoonlijke groei. Intussen begeleidt ze mensen als loopbaan- en natuurcoach onder de naam ‘WandelWijzer’, met als missie hen tot beweging te laten komen.
Veerle en Gert leerden elkaar kennen in het vrijwilligersteam van AMUZ en trokken tijdens een vakantie naar een vriend in Santiago de Compostela, waar ze de aankomst van drommen pelgrims aan de kathedraal meemaakten. “Er heerste een feestelijke sfeer die meteen aansloeg”, aldus Gert. Het wandelvirus dat hij al van Veerle had overgenomen, wakkerde aan: ze zouden impulsief een pelgrimstocht starten richting Rome, en zijn vandaag al tot de Zwitserse grens opgeschoven. De evolutie van langeafstandswandelaars naar pelgrims was ingezet.
De Codex Calixtinus als ervaren gids
“Wandelen brengt je in een flow, het doet iets met je hersenen en lichaam. Je wordt vrijer en creatiever in je geest, waardoor je oplossingen voor problemen kunt vinden. Reken wel op minstens twee dagen wandelen voor dit proces echt op gang komt. Het is dus meer dan een wandeling in het park”, verduidelijkt Veerle. “Maar terwijl een langeafstandswandelaar meestal vanuit een sportieve instelling op pad gaat, is het doel van de pelgrim eerder herbronnen, bezinnen en loskoppelen van het dagelijkse leven, naast de fysieke uitdaging en het cultuurhistorische erfgoed op de route”, voelt het koppel aan. Waar in de middeleeuwen wereldlijke of religieuze overheden een pelgrimstocht oplegden als boetedoening, of mensen zichzelf wilden bewijzen als goede christen of een aan God gedane belofte wilden uitvoeren, spelen vandaag meer individuele, levensbeschouwelijke motieven om een pelgrimstocht te ondernemen.
De eeuwenoude pelgrimstraditie van al dan niet religieuze bezinning sluit nog steeds naadloos aan bij de Codex Calixtinus, een onschatbare gids voor wie de Camino de Santiago – ook wel Sint-Jakobsweg genoemd – bewandelt. De Codex Calixtinus is een 12de-eeuws handschrift dat wordt bewaard in de kathedraal van Santiago de Compostela. Het handschrift bevat tientallen afzonderlijke teksten, met verschillende herkomst en ouderdom. Deze compilatie van teksten staat ook wel bekend als het Liber Sancti Iacobi, het boek van de Heilige Jakobus. In de Codex Calixtinus zijn al deze teksten rond het jaar 1140 voor de eerste keer samengebracht. Het handschrift is vernoemd naar paus Calixtus II (ca. 1060-1124), die wordt verondersteld de initiatiefnemer te zijn geweest van de bouw van de kathedraal van Santiago de Compostela, waar de relieken van de apostel Jakobus de Meerdere worden bewaard.
Het Liber Sancti Iacobi telt vijf thematische boeken (libri), voorafgegaan door een inleidende brief van paus Calixtus II en gevolgd door twee aanhangsels. Het eerste boek is liturgisch van karakter, het tweede en derde behoren tot het genre van de hagiografie (heiligenlevens), het vierde is historisch en het vijfde boek – tegenwoordig het meest bekende – is een pelgrimsgids. Dit laatste boek beschrijft de wegen in het huidige Frankrijk naar Santiago. De gids verhaalt over dorpen en steden langs de routes, over opvangcentra, rivieren, regio’s, hun bewoners en eigenaardigheden. Uitvoerig is de aandacht voor de heiligen die onderweg moeten worden bezocht, hun levensverhalen en hun wonderen. De uiteindelijke bestemming Santiago de Compostela en Jakobus’ kathedraal worden eveneens gedetailleerd beschreven. Boek V is in de 19de en 20ste eeuw verreweg het bekendste onderdeel van het Liber Sancti Iacobi geworden. De beschreven routes zijn bij de herleving van de pelgrimage naar Santiago in de 20ste en 21ste eeuw bijzonder populair geworden. Gidsen, pelgrimsverhalen en wetenschappelijke studies grijpen er vaak naar terug.
Gelijkgestemde zielen
Ook vandaag blijven de kernprincipes van pelgrimeren, zoals vastgelegd in de Codex Calixtinus, relevant. De pelgrimstocht naar onder andere Santiago de Compostela blijft een reis van zelfontdekking, toewijding en verbondenheid. De verhalen en tradities die door de eeuwen heen zijn doorgegeven, dragen bij aan de diepte en betekenis van de moderne pelgrimstocht.
Terwijl sommigen hun reis beschouwen als een persoonlijke queeste naar spirituele verlichting, vinden anderen troost in de gemeenschap van gelijkgestemde zielen die ze onderweg ontmoeten. “Net zoals er vroeger een verbondenheid was via de kerkgemeenschap, merken we dat je op tocht in een gemeenschap terechtkomt. Hoe divers de motieven van deelnemers ook zijn, de pelgrimsgemeenschap is inclusief. In de context van coaching wordt er soms gezegd dat je een veilige omgeving moet creëren; in pelgrimsoorden ontstaat die bubbel van veiligheid, wat het makkelijker maakt om te delen. Wat ook je overtuiging of afkomst is, iedereen is zijn tocht aan het ondernemen. Als pelgrim sta je als vanzelf open voor dingen en mensen die je onderweg ontmoet”, ondervonden Veerle en Gert. Ze zijn op het punt gekomen dat ze niet veel meer voorbereiden; op het moment dat je iets nodig hebt, komt dat op je pad, weten ze uit ervaring en vertrouwen. “Wat veel deugd doet, is dat je enkel bezig bent met de basisbehoeftes: waar ga je slapen, waar vind je eten en drinken. Daardoor wordt je leven zo eenvoudig dat al de rest naar het achterplan verhuist. De Camino leert je te waarderen wat je hebt in je dagelijkse leven. Je omarmt wat er op je weg komt. Carpe diem is het levensmotto.”
De krachtige troost van muziek
Als je zintuigen op scherp staan, komen prikkels tot in de diepste vezels binnen. Zo heeft Veerle een haarscherpe herinnering aan een tocht naar de abdij waar Hildegard von Bingen verbleef: “Na een lange weg te hebben afgelegd, weg van de maatschappij, hoorde ik de nonnen vespers zingen. Die muziek kwam met volle impact binnen, dat moment staat nog steeds in mijn geheugen gegrift.” Als ze onderweg een kerk tegenkomt, loopt ze altijd even binnen om te genieten van de kunst en van de muziek als die er is. “Muziek grijpt me aan en maakt me gelukkig, de trillingen ervan raken me. Ik denk dat ik vanaf nu op tocht ook zelf zal zingen of mijn blokfluit zal meenemen. Want tijdens onze tochten maken mensen muziek of andere kunst; de dorpen zijn erop afgestemd. Zo schilderde een van onze gastvrouwen bijvoorbeeld. Het is geweldig om met mensen in aanraking te komen die authentiek in het leven staan, dichtbij zichzelf, en die dat ook delen met anderen. Zo kan je ook dichter bij jezelf komen.”
Muziek heeft altijd een centrale rol gespeeld in de spirituele en culturele dimensie van de pelgrimstocht. Zodra pelgrims aan hun tocht beginnen, worden ze vergezeld door liederen en melodieën die hen inspireren en troost bieden. In de middeleeuwen reisden pelgrims vaak in groep en zongen ze hymnen en psalmen om moed te houden en de tijd te verdrijven. Deze muzikale traditie is bewaard gebleven en geëvolueerd tot een integraal onderdeel van de pelgrimscultuur. Bij aankomst in Santiago de Compostela worden pelgrims vaak verwelkomd met muziek in de kathedraal. De dagelijkse pelgrimsmis, een hoogtepunt voor velen, wordt opgeluisterd met koorzang en orgelmuziek. Bij speciale gelegenheden worden de gezangen uit de Codex Calixtinus en andere traditionele liturgische muziek uitgevoerd, zo ervaren pelgrims de rijke muzikale erfenis van de kathedraal. Een van de meest indrukwekkende muzikale rituelen in de kathedraal is het gebruik van de ‘botafumeiro’, een enorme wierookbrander die tijdens de mis door de lucht wordt gezwaaid. Dit ritueel, begeleid door gezangen en orgelmuziek, creëert een magische sfeer die de pelgrimsreis een spirituele climax geeft.
Maar Veerle en Gert waarschuwen voor de hype die pelgrimage vandaag overspoelt: “De diepgang die je als pelgrim zoekt, wordt moeilijker te vinden als het zo druk wordt. En de toeristische sector speelt erg op de hype in: je krijgt een oorkonde als pelgrim als je minimaal 100 km hebt gewandeld, en dus worden mensen massaal naar eenzelfde hotel gebracht op een vertrekpunt dat 150 km van de kathedraal van Santiago de Compostela ligt. De grote toeloop maakt het haast onmogelijk om tot jezelf te komen. Door de drukte onderweg naar de kathedraal hebben we ook niet stilgestaan bij de muziek daar. Terwijl het echt hemels moet zijn om na zo’n krachttoer te worden verwelkomd met muziek.”
Om dat laatste toch een keer ten volle te kunnen beleven, zullen Veerle en Gert tijdens Laus Polyphoniae het concert van PER-SONAT bijwonen. Het Duitse ensemble brengt een dialoog tussen geïmproviseerde gezangen en complexe composities uit de Codex Calixtinus: een stemmenspel op het scherp van de snee, even spannend voor uitvoerders als toehoorders. Laat ook uw zintuigen tijdens dit optreden de vrije loop alsof u zelf een maandenlange pelgrimstocht wandelde en proef mee van de hemelse en eeuwenoude innerlijke bestemming die pelgrims mogen ervaren bij aankomst in het bedevaartsoord Santiago de Compostela.
Annelies Kolacny
met dank aan Veerle De Laet & Gert Van Den Bergh, vrijwilligers van AMUZ