“I’ll be back” – het is een legendarische zin uit The Terminator, de kaskraker uit 1984 waarin Arnold Schwarzenegger de hoofdrol speelde. Een van de meest legendarische componisten uit de muziekgeschiedenis is Johann Sebastian Bach. Voor vele muziekliefhebbers blijft Bach de absolute held. We spraken met Pieter Matthynssens, die met I’ll be back de muziek van Johann Sebastian in een hedendaagse context plaatst. Maar is die titel niet wat overdreven?
Vind je dat we Bach vandaag te veel adoreren?
Ik wil verwijzen naar een artikel dat muziekfilosofie Marlies De Munck schreef in De Standaard in 2019, De alter ego’s van Johann Sebastian Bach. Ze schrijft hoe de Nederlandse extreemrechtse politicus Thierry Baudet aan de haal gaat met Bach, hoe hij Bach recupereert om er onze zogezegde verloren cultuur mee te redden. De Munck schrijft dat we Bach op een piëdestal hebben gezet, waardoor hij een onaantastbaar museumstuk is geworden, een heilige componist. En dat was volgens haar fout, we hadden ons Bach en zijn muziek moeten toe-eigenen en er nieuwe dingen mee doen.
Ik vond dat een inspirerend idee om een programma rond te bouwen met muziek van hedendaagse componisten die op structurele wijze met het werk van Bach aan de slag gaan – het gaat niet zomaar om bewerkingen van Bachs muziek. Zo kwam ik al snel uit op de muziek van Simon Steen-Andersen en Eva Reiter.
Hoe verhoudt de muziek van Steen-Andersen zich tot die van Bach?
Steen-Andersen vertrekt van een historische opname uit 1950 van de cantate Ich habe genug, uitgevoerd door Hans Hotter. In de beroemde basaria uit die cantate, Schlummert ein, sluit de protagonist de ogen – met andere woorden, hij overlijdt en gaat naar een andere wereld. Steen-Andersen doet iets heel eenvoudigs met die opname: hij laat ze steeds langzamer afspelen, terwijl er drie muzikanten live op scène meespelen. Het keyboard verdubbelt de orgelpartij, het strijkersensemble wordt door de cello verdubbeld en de zangstem door de trombone. In het begin heb je niet goed door dat de plaat vertraagt. Alles verloopt normaal, maar na een tijd ontstaan er microtonale fricties in de intonatie tussen de instrumenten en de opname, die door de vertraging ook lager klinkt. Je komt als het ware terecht in de wereld van filmmaker David Lynch. De zaal zal ook in duisternis worden gehuld en de muzikanten worden bijna spookachtige schimmen op het podium.
Er zit ook een korrel op de klank van de vinylplaat. Het afspelen van zo’n plaat heeft iets heel cyclisch, en dat cyclische zit ook in de muziek zelf. Schlummert ein heeft bijna het karakter van een wiegelied, het heeft iets repetitiefs, tot de dood zijn intrede doet.
En hoe gaat de Oostenrijkse componiste Eva Reiter aan de slag met het werk van Bach?
Zij is voor The wilderness of mirrors vertrokken van de Chaconne uit de Partita in d, BWV 1004. Ze heeft de ostinate bas uit die compositie geëxtrapoleerd tot de metastructuur van haar eigen werk voor gitaar solo. Een werk voor viool solo wordt dus een compositie voor elektrische gitaar en zes luidsprekers die rond het publiek opgesteld staan. Op die manier ontstaat een klankkathedraal, een klanksculptuur.
Ben je zelf fan van Bach?
Absoluut, en Schlummert ein is dan nog een van mijn favoriete stukken. Ik ben dan ook ongelooflijk blij dat ik die aria met Nadar Ensemble mag uitvoeren – in een microtonale versie. Naast de werken van hedendaagse componisten wordt ook de ‘echte’ Bach uitgevoerd. Daarvoor doen we een beroep op Anthony Romaniuk. Hij zal verschillende klavierinstrumenten bespelen, niet alleen klavecimbel, maar ook Wurlitzer, een elektrisch klavierinstrument dat veel in de popmuziek wordt gebruikt. Zo wekken we een vervreemdingseffect op. De programmatitel I’ll be back is niet alleen een knipoog naar Schwarzenegger, hij verwijst ook naar de repetitieve ostinate bas die inherent aanwezig is in Schlummert ein, en naar het thema van een persoon die zal sterven. Ook de chaconne heeft een ostinate bas. De legende wil dat Bach het werk componeerde na het overlijden van zijn vrouw. Het stuk zou gaan over afscheid en het terugkeren naar een nieuwe wereld. We zijn bijzonder vereerd dat Eva Reiter van Wenen naar Antwerpen zal reizen, omdat ze haar werk, geïnspireerd op Bachs Chaconne, in de setting van AMUZ wil horen.
