In de Koninklijke Bibliotheek Brussel (KBR) wordt een zeldzaam manuscript bewaard, het manuscript Basses danses van Margareta van Oostenrijk. Een onderzoeksproject van Alamire Foundation heeft de mysteries van dit bijzondere handschrift ontcijferd. Bijzonder inderdaad, want het is een van de eerste documenten dat choreografische aanwijzingen geeft bij de muziek. Op 13 oktober komen de middeleeuwse dansen in AMUZ tot leven. We spraken met Grantley McDonald, onderzoeker van Alamire Foundation, die het manuscript heeft bestudeerd.
Wat is er zo bijzonder aan dit manuscript, visueel en inhoudelijk?
Het handschrift (KBR, ms. 9085) is de belangrijkste en meest uitgebreide bron voor de 15de-eeuwse ‘basse danse’. Het is ook een exquis object: een klein manuscript (ongeveer zo groot als een oblong paperback) in een band bekleed met karmozijnrood satijn, met zwart perkament, beschreven met gouden en zilveren inkt. Helaas heeft de zwarte kleurstof de perkamentvezels aangetast, waardoor ze zo broos zijn geworden dat het handschrift niet meer kan worden geraadpleegd. Daarom hebben Alamire Foundation en KBR besloten om – met de steun van VGP Foundation – een hoogwaardige facsimile te maken die het originele object zal vervangen. De facsimile, in de reeks Leuven Library of Music in Facsimile, gaat vergezeld van een bundel studies, met bijdragen van musicologen Adam Bregman en Adam Gilbert (University of Southern California), kunsthistorica Dagmar Eichberger (Heidelberg), handschriftenrestauratoren Christa Hofmann (Österreichische Nationalbibliothek) en Tatiana Gersten (KBR), curator Ann Kelders (KBR/Alamire Foundation) en mijzelf (Alamire Foundation). Daarin wordt ingegaan op het belang van dans aan de Habsburgse hoven in de Nederlanden en Oostenrijk, de geschiedenis van de dansen die in het boek zijn opgenomen, de context waarbinnen ze vermoedelijk zijn uitgevoerd en tot stand kwamen, de mogelijke opdrachtgever van het handschrift, de plaats van het manuscript in de collectie van Margareta van Oostenrijk, de specificiteit van manuscripten op zwart perkament en de uitdagingen voor hun bewaring.
Het manuscript bevindt zich al lange tijd in de collectie van KBR. Heeft uw onderzoek tot nieuwe inzichten geleid?
Het manuscript wordt meestal aangeduid als het ‘Basses danses-handschrift van Margareta van Oostenrijk’, omdat die laatste haar naam erin schreef en omdat het wordt vermeld in de inventaris van haar bibliotheek, die werd opgesteld in 1523-1524. De resultaten van ons onderzoek suggereren echter dat het manuscript mogelijk tot stand kwam in opdracht van Françoise van Luxemburg en dat het rond 1500 aan Margareta is geschonken, mogelijk als teken van blijvende loyaliteit in een periode waarin Françoises echtgenoot, Filips van Kleef, zich nauwer aan de Franse koning leek te binden. Het plaatst het handschrift in de context van vrouwelijk mecenaat van hoogwaardige manuscripten en toont het belang aan van schenkingen als politieke actie. Dit aspect voegt een extra dimensie toe aan het boek, los van zijn relevantie als muzikale en choreografische bron.
Wat is een basse danse precies?
Een basse danse is een langzame, sterk beheerste en gestileerde dans die vooral in Frankrijk en de Bourgondische Nederlanden in de tweede helft van de 15de eeuw opgang maakte, en die voornamelijk aan het hof werd gecultiveerd. Het ‘klassieke’ type van de basse danse – waartoe de meeste dansen in het Brusselse handschrift behoren – bestaat uit een melodie (of ‘tenor’) in lange notenwaarden, waarop instrumentalisten polyfoon improviseren. Tegen het einde van de 15de eeuw zien we een nieuw soort basse danse ontstaan, die duidelijk melodieuzer is. De namen van de drie basses danses van dit type in het Brusselse manuscript verwijzen naar Françoise van Luxemburg en haar echtgenoot, wat doet vermoeden dat zij deze composities hebben besteld en in het handschrift hebben laten opnemen.
AMUZ (Festival van Vlaanderen Antwerpen) is partner in dit boeiende onderzoeksproject. Wie zullen we zien en horen tijdens de voorstelling in Antwerpen?
De twee dansers, Véronique Daniels en Alain Christen, zijn toonaangevende uitvoerders van historische choreografie. Zij worden ondersteund door het ensemble Oltremontano Antwerpen, onder leiding van Wim Becu, dat voor deze gelegenheid uit drie afzonderlijke groepen zal bestaan: een ‘alta cappella’ van schuiftrompetten, trombones en schalmeien; een ‘zacht’ ensemble van luiten, vedel en zang; en een duo van fluit en trom. Dit waren de meest typische muzikale ensembles voor de begeleiding van dansers rond 1500. De uitwerking van de in het manuscript overgeleverde melodieën in lange notenwaarden volgt de principes van de geïmproviseerde polyfonie zoals ze in eigentijdse theoretische traktaten zijn beschreven.
Op 13 oktober worden de dansen uit het handschrift uitgevoerd door dansers Véronique Daniels en Alain Christen, samen met 10 muzikanten van Oltremontano Antwerpen & friends.
Enkele dagen voor de voorstelling zal op Alamire.tv de documentaire Basses danses te zien zijn, waarin specialisten het manuscript toelichten (u kan gratis registreren). Dit is een project van Alamire Foundation, gefinancierd door VGP Foundation, in samenwerking met KBR en AMUZ.