Als er een plaats is waar geen opdeling bestaat tussen heden en verleden, tussen wat collectief is en wat persoonlijk is, dan kan je deze plek deze zomer bij Lieve Blancquaert en Barbora Kabátková vinden tijdens hun voorstelling Zie een vrouw. De vrouwenstemmen van Tiburtina Ensemble en de universele en tegelijk unieke beelden van Blancquaert beloven een bijzondere, diepmenselijke combinatie op te leveren.
Zowel Blancquaert als Kabátková behoren tot de top in hun vakgebied en behoeven voor u waarschijnlijk geen introductie meer. Toch. Blancquaert is fotografe, documentairemaakster en een sociaal bewogen persoon. De afgelopen jaren trok ze de wereld rond en zoomde ze in op verschillende culturen en de sleutelmomenten in hun leven. Kabátková kent u als artistiek leider van Tiburtina Ensemble en van haar werk bij Collegium Marianum en Collegium Vocale Gent. Haar onderzoek naar de Tsjechische traditie van de gregoriaanse muziek is een van haar passies. Beide vrouwen laten zich sterk leiden door hun buikgevoel. Dat hebben ze ook laten spreken toen ze voor het eerst met elkaar en elkaars werk kennismaakten. Hun ontmoeting werd door AMUZ op poten gezet. In december 2019 ontmoetten Blancquaert en Kabátková elkaar voor het eerst – naar goede Belgische gewoonte – tijdens een diner ergens op de Belgiëlei. “Op een vrijdagavond, want ik herinner me het beeld van orthodoxe Joden op weg naar de synagoge.” Kabátková dacht even dat ze per ongeluk op een filmset verzeild was geraakt. De groene bakplaat versterkte die avond de inwendige mens, het gesprek de connectie tussen beide vrouwen. Blancquaert: “Dat het artistiek zou klikken, was vrij duidelijk. Gelukkig was de klik er ook op menselijk vlak. Want het ene is niet noodzakelijk een garantie voor het andere.”
Blancquaert houdt van polyfonie: “Stemmen kunnen me echt raken. Ook de kracht die uitgaat van een vocaal ensemble is magnifiek en ervaar ik als gevoelig en sterk tegelijkertijd, het bezorgt me altijd kippenvel. Bovendien brengt oude muziek de thema’s van toen in een vingerknip naar het nu.” Kabátková: “Ik heb bij middeleeuwse muziek bijvoorbeeld zelfs nooit het gevoel dat het om iets ouds gaat.” “Jij draagt het verleden via de muziek ook dagelijks bij jou”, merkt Blancquaert op. Kabátková representeert hier inderdaad niet alleen een expertise in oude muziek, ze verpersoonlijkt eerder een brede connectie met het verleden. Een verbintenis door de tijd heen, waar ons lineaire idee van tijd geen al te beste grip op heeft. Zo oppert ze op een gegeven moment dat “het geen zin heeft om een onderscheid te maken tussen wat oud is en wat nieuw.” Ze zegt: “We leven nu en we worden omringd door zoveel dingen, oud en nieuw, maar het is nog steeds nu.” “De geschiedenis is in ons”, vult Blancquaert haar moeiteloos aan. “Alleen voelen we dat niet zo sterk in ons dagelijkse doen en laten. Wel als we reizen, dan worden we de impact van de geschiedenis veel beter gewaar. We kunnen over geschiedenis leren uit bronnen en boeken, maar ze wordt ons ook simpelweg doorgegeven via onze genen.” Als fotografe en documentairemaakster legt Blancquaert vast hoe het verleden vandaag nog steeds doorwerkt. Of uitwerkt. Kijken in het heelal is ook terugkijken in de tijd. De oerknal is niet meer, toch zou ook de deining die de knal veroorzaakte zich nog steeds door de ruimte verspreiden.
Als geen ander weten beide vrouwen dat we allemaal met elkaar verbonden zijn, dat noch tijd, noch geografie in die collectieve verbondenheid een hoofdrol te spelen hebben. Blancquaert: “We worstelen eigenlijk allemaal met dezelfde bezorgdheden, zorgen en gevoelens. We kunnen onszelf nu wel op de maan zetten of op weg naar Mars gaan, maar de liefde is een even groot mysterie gebleven.”
Terug naar het begin
Verder dan het besluit om samen een voorstelling te maken en enkele ruwe ideeën, kwamen ze in 2020 niet. Toch pikten ze twee jaar later probleemloos de draad op daar waar ze hem noodgedwongen hadden moeten achterlaten. Welke verhalen ze willen vertellen? Blancquaert licht de structuur van de voorstelling toe: “We doorlopen de verschillende stadia van het leven – geboorte, opgroeien, huwen en de herfst van het leven – maar dan gezien vanuit de beleving van een vrouw. Dat maakt de voorstelling ook persoonlijk.” “Zeker voor jou, jij maakte al die beelden. Jij kent al die vrouwen.”
De beeldende kant van het verhaal zit op het moment van het interview vooralsnog in het hoofd van Blancquaert. Daar groeit het. “Het is een opdracht die leeft in mijn hoofd, ik vraag me geregeld af welk beeld waar zou passen.” Ik stel me er een inwendige diaprojector bij voor die in haar hoofd haar volledige oeuvre doorloopt zoals mensen vroeger zochten naar een boektitel in een fichebak. Af en toe blijft er een beeld hangen, wordt er gefocust op een detail of zet ze het verhaal achter de foto terug scherper weg in haar geheugen. Ook Kabátková zoekt op dat moment nog naar muziek. “Bij dit project draait het allemaal rond de woorden, rond de tekst. Die moeten namelijk bij de beelden passen. Zoals vaker gebeurt, kom ik uit bij componisten die anoniem zijn gebleven.” Misschien dat bij Kabátková – net zoals de diaprojector in het hoofd van Blancquaert – de noten en woorden op de partituur met een warm gloedvol licht beginnen te glimmen als ze de juiste muziek te pakken heeft. Hoe feller de gloed, hoe luider de melodie in haar hoofd begint te zingen.
Kabátková focust graag op vrouwelijke componisten en ook het leven van vrouwen in de middeleeuwen is voor haar een rode draad door haar carrière. “In de muziek vind je een spoor van het volledige verhaal. Of beter: het begin van een verhaal dat tot op de dag van vandaag niet is uitverteld.” Ook Blancquaert kennen we als iemand die maatschappelijk gevoelige thema’s en taboes opzoekt, vastlegt en onze (wijs)neuzen met een doeltreffende zachtheid op de feiten drukt. Ze bedient zich van andere woorden, maar eigenlijk is ze net als Kabátková op zoek naar het begin van het verhaal: “De ongelijkheid tussen mannen en vrouwen is een mysterie dat we dienen te ontrafelen tot zijn meest prille ontstaan. Want vrouwen hebben nog steeds een groot probleem – al voeg ik daar direct aan toe dat ik zelf oké ben.” Kabátková valt Blancquaert onmiddellijk bij: “We hebben veel mogelijkheden, we kunnen zelfs dingen veranderen als we ergens niet mee akkoord gaan.” “Wij hebben zelfbeschikkingsrecht: de kans om onze eigen keuzes te maken. Voor vrouwen is dat eigenlijk een pril iets. Of ze kinderen willen, of niet. Of ze willen huwen, of niet”, gaat Blancquaert verder. En ook al lijdt ze zelf niet onder discriminatie, dat betekent niet dat ze zich niet bewust is van de noden van anderen en van de (inhaal)beweging die nodig is om te evolueren naar meer gelijkwaardigheid in de wereld. “Dat is ook de grootste drijfveer in mijn werk: proberen te begrijpen wat de bedoeling van iets is, te weten te komen waarom de dingen zijn zoals ze zijn. Want zodra je iets begrijpt, kan je het ook veranderen. Als je het niet begrijpt, kan je er niets tegen ondernemen. Dan kijk je gewoon toe, zeg je hoe erg je het allemaal vindt, maar daar schiet werkelijk niemand iets mee op.”
Poortjes en doorgeefluiken
We leiden dan wel ons leven als m, v of x, maar als ouders hun baby’s niet op een bepaalde manier zouden kleden, dan is er niets aan hun gezichtjes dat ons iets vertelt over hun gender. “Bij oude mensen is dat eigenlijk net zo”, vertelt Kabátková, “Na haar overlijden lag mijn grootmoeder erbij als een babytje, met een zachte, kwetsbare onschuld. Ons mensenleven maakt een cirkelbeweging.” Blancquaert sluit onmiddellijk aan: “Als je geluk hebt, kan je die cirkel rond maken. Wist je trouwens dat in Japan je 97ste verjaardag ontzettend belangrijk is? Die verjaardag geeft je officieel de toestemming om opnieuw kind te mogen worden – de omarming van een nieuwe levensfase.” Ze vraagt zich hardop af of ze dit verhaal misschien aan u zou vertellen.
Ik vraag me af of we ons beeld van de tijd – verleden, heden en toekomst – niet beter zouden tekenen als een opeenvolging van cirkels, een DNA-streng als het ware, in plaats van één vlakke rechte lijn. Het einde van de ene cirkel doet dan een volgende cirkel ontstaan. Allemaal bouwen ze op elkaar voort, allemaal dragen ze onbewust iets van de vorige in zich mee. Wat persoonlijk aanvoelt, beïnvloedt ook het collectief en vice versa. Of misschien is het nog anders en zijn wij die cirkels en spiralen die rond elkaar wentelen en is de tijd niet anders dan de geduldige kroegbaas die onze verhalen leven na leven aanhoort zonder te oordelen?
Welke verhalen Blancquaert en Kabátková nu juist uitkiezen, is niet aan mij om te vertellen, maar aan u om te ontdekken. “Ook wij weten eigenlijk niet exact wat te verwachten,” bekent Blancquaert in alle eerlijkheid, “dit is een van die dingen die je gewoon doet, er is geen tweede take om alles te perfectioneren. Maar in elke voorstelling is er een emotie die mensen dichter bij elkaar brengt. Dat is ook waarom wij doen wat we doen, Barbora en ik. Het connecteren met de geschiedenis in ons, laat ons ook toe om onderling te verbinden. Via mijn foto’s, boeken en programma’s ben ik een doorgeefluik. Barbora is dat ook, via haar muziek, via haar stem.” Het doorgeefluik waarover ze spreekt is eigenlijk de creativiteit zelf. Want creativiteit is onder andere kunnen teruggeven wat je hebt opgenomen van de wereld rondom je. Zo bekeken is creativiteit een poortje tussen verleden en toekomst. En dat is waarom zij doen wat ze doen.
PS: Beschouw niets als vanzelfsprekend en spreek als je kan
Een postscriptum onderaan een interview is niet gebruikelijk, maar in dit geval noodzakelijk. Niet lang nadat de laatste letters van dit interview werden geschreven, vernamen we de beslissing van het Amerikaanse Hooggerechtshof om het recht op abortus te schrappen. Nieuws dat hard, keihard aankwam bij Blancquaert. “Dit is een enorm griezelige evolutie. Onbegrijpelijk dat enkele mensen zo ingrijpend kunnen beslissen over het leven van zoveel anderen. Dit is een beslissing die heel veel mensen vastzet in een vicieuze cirkel van armoede die moeilijk te doorbreken is.” Wie denkt dat dit beperkt blijft tot de Verenigde Staten is er ten eerste aan voor de moeite en ten tweede een tikkeltje naïef. “Ik merk dat dit een gedachte is die ook in Europa zijn ingang heeft gevonden”, vertelt Blancquaert. Hoewel de wereld niet meer zo opkijkt naar Amerika als ze ooit deed, zijn vele ogen en geesten toch nog gericht op de VS als voormalig gidsland. Als het regent in Parijs, dan druppelt het in Brussel – maar dan de transatlantische versie. Blancquaert: “Europa is een uiterst complex gegeven. Het wegvallen van ‘het geloof’ als dominante factor in onze samenleving creëerde een heel nieuwe problematiek, het vervreemde ons langzaam van een broodnodig gemeenschapsgevoel. Voeg daarbij nog eens de heersende tijdsgeest van steeds sneller, harder, grootser … De hoeveelheid depressies, burn-outs en het stijgende aantal eenzamen vertellen ons dat de druk groot is, dat mensen niet langer het gevoel hebben te worden gezien en ondersteund. Je ziet dan ook veel mensen zoeken naar nieuwe vormen van geloof of naar spiritualiteit, zoals meditatie.” “Een rozenkrans bidden is uiteindelijk ook een vorm van meditatie”, voegt ze er nog aan toe. Vrouwen zijn (nog steeds) een bijzonder kwetsbare groep, niet alleen binnen de Amerikaanse samenleving, maar wereldwijd. U volgt toch de discussie over de loonkloof? “Slechts 10 % van het wereldwijde inkomen is in vrouwenhanden” (Lees dat nog eens!) “Zelfs al ervaren we onze maatschappelijke positie als vrouw niet als zwak, dan nog mogen we die niet als vanzelfsprekend beschouwen. Het blijft onze plicht om elkaar te ondersteunen. Wie mondig is, moet spreken.” Over dat mondig zijn: dit is allerminst een holle frase die Blancquaert zich laat ontvallen. Het is haar innerlijke leidraad. Die ontdekte ze voor zichzelf toen ze door Afghanistan reisde: “Zoveel fantastische vrouwen en geen enkele die het recht had om te spreken. En ik wel.” U ook trouwens. Ongelijkheid gaat verder, veel verder dan enkel vrouwenrechten. Ongelijkheid ontwricht niet alleen vrouwen of holebi’s of mensen van kleur of mensen met een handicap of … Het raakt ieder van ons.
